Tembung yaiku
rerangkening swara kang kawedhar saka jroning tutuk kang ngemut teges lan dingerteni
surasane. Saben rerangken swara kang metu saka jroning tutuk tur ngemut teges,
iku diarani tembung. Dene yen ana rerangken swara kang metu saka jroning tutuk tanpa
mawa teges, rerangken swara iku ora kalebu tembung.
Tembung ing basa Jawa bisa
dibedakake dadi:
1. Tembung lingga
Tembung lingga (kata dasar) yaiku tembung kang isih wutuh
kang durung oleh tambahan (imbuhan) apa-apa. Ana uga kang
ngarani tembung lingga iku, tembung sing isih wungkul isi wantah,
utawa isih asli, jalaran tembung iku durung oleh kawuwuhan apa-apa
utawa durung oleh ater-ater, seselan apa dene panambang.
Tuladha:
tangi, angkut, gelis, bali, katon, lan liya-liyane.
tangi, angkut, gelis, bali, katon, lan liya-liyane.
2. Tembung wod
Tembung wod yaiku tembung sakecap utawa sawanda sing wis
ngemu teges utawa surasa.
Tuladha:
byak, tir,
ring, cis, rong, bleng, cet, pil, tho, bom, lan liya-liyane.
3. Tembung
Andhahan
Tembung andhahan yaiku tembung sing wis owah saka asale,
amarga wis oleh ater-ater, seselan utawa panambang.
Tuladha:
makani, ditangisi, menehake, tinuku, lan liya-liyane.
4. Tembung Yogya
Swara
Tembung yogya swara yaiku tembung
loro sing digandheng dadi siji, sing ngarep tiba swara "a", dene sing
mburi tiba swara "i", duweni teges lanang wadon.
Tuladha:
a. mahasiswa-mahasiswi
b. gandarwa-gandarwi
c. dewa-dewi
d. siswa-siswi
e. kedhana-kedhini
Ananging ora kabeh tembung dhapukane kaya ing dhuwur iku
diarani tembung yogya swara, sabab ana wae sing jenenge wong, kang dhapukane
kaya tembung yogya swara. Upamane: sudarna-sudarni, sukarna-sukarni,
maryana-maryani. Mangka iku dudu tembung yogya swara, sabab iku jenenge wong
lan durung mesthi yen tembung iku nuduhake lanang wadon. Amarga ana bae bocah
wadon iku jenenge sukarna, nanging kosok baline bareng bocah lanang iku jenenge
sukarni.
5. Tembung
Rurabasa
Tembung rurabasa yaiku
rakitaning tembung kang luput, nanging wis umum utawa lumrah, menawa dibenerake
malah dadi saya salah, mula uga diarani salah kaprah.
Tuladha:
a. nggoreng peyek
Tuladha:
a. nggoreng peyek
b. nggawe lemari
c. mbakar sate
d. negor gedhang
e. menek krambil
6. Tembung Garba
Tembung garba yaiku tembung
loro utawa luwih sing dadi siji kanggo ngurangi cacahing wandane.
Tuladha:
a. jiwa + angga = jiwangga
Tuladha:
a. jiwa + angga = jiwangga
b. lebda + ing = lebding
c. nara + endra = narendra
d. dupi + arsa = dupyarsa
7. TembungKriya
Tembungkriyayaikusakabehingtembungkangmratelakakesolahbawautawatandanggawe.
Tuladha:
nandur,
tangi, adus, digawa, daktuku, ngukur, lanliya-liyane.
Werna-wernane tembung kriya:
Werna-wernane tembung kriya:
a. Tembung
kriya lingga yaiku tembung kriya kang isih lingga, tegese
tembung iku during owah saka asale nanging wis duweni teges tandang
gawe. Tuladha: lunga, seba, dandan, adus, dodol, lanliya-liyane.
tembung iku during owah saka asale nanging wis duweni teges tandang
gawe. Tuladha: lunga, seba, dandan, adus, dodol, lanliya-liyane.
b. Tembung
kriya tanduk yaiku tembung kriya kang oleh ater-ater
anuswara (an-, am-, an-). Tuladha: ngudang, nimba, nyepot, methuk
lan liya-liyane.
anuswara (an-, am-, an-). Tuladha: ngudang, nimba, nyepot, methuk
lan liya-liyane.
c. Tembung
kriya tanggap yaiku tembung kriya kang oleh ater-ater
tripurusa (dak-, ko-, di-) ater-ater "ka" utawa seselan "in".
Tuladha: sinebul, kopangan, dakgambar, kosilih, lanliya-liyane.
tripurusa (dak-, ko-, di-) ater-ater "ka" utawa seselan "in".
Tuladha: sinebul, kopangan, dakgambar, kosilih, lanliya-liyane.
d. Tembung
kriya rangkep yaiku tembung kriya kang awujud rangkep
lan di perangana :
lan di perangana :
1. Rangkep
dwi purwa yaiku tembung kriya wanda wiwitan diucapake
kaping pindho. Tuladha: leledhang, leladi, tetedha, lelewalanliya-liyane.
kaping pindho. Tuladha: leledhang, leladi, tetedha, lelewalanliya-liyane.
2.
Rangkep dwi lingga yaiku tembung lingga kang diucapake kaping pindho. Tuladha: golek-golek, omah-omah,
adoh-adoh, etung-etung lan liya- liyane.
3. Rangkep
dwi wasana yaiku tembung lingga wanda wekasan diucapake
kaping pindho.
kaping pindho.
e. Tembung
kriya transitif yaiku tembung kriya kang dibutuhake lesan (objek)
mula uga diarani tembung kriya mawa lesan. Tuladha ing ukara:
1. Murni methuk mbakyune.
mula uga diarani tembung kriya mawa lesan. Tuladha ing ukara:
1. Murni methuk mbakyune.
2. Nuri ngirim sing matun.
3.
Harno dandani sepedhane.
f. Tembung
kriya intransitive (tanpa lesan) yaiku tembung kriya kang
mbutuhake lesan.
mbutuhake lesan.
Tuladha ing
ukara:
1. Pakdhe kondur ing daleme.
2. Tari nesu ing kamar.
3. Parni turu jam wolu bengi.
4. Marwoto lagi ndonga.
8. Tembung Aran
Tembung aran yaiku jenenge
sakabehing apa bae kang dianggep barang.
Tembung aran kaperang:
Tembung aran kaperang:
a. Tembung aran mawujud yaiku tembung aran kang
bisa ditampa nganggo
panca indriya. Sing kagolong tembung aran mawujud upamane:
1. Jenenge wong = nuraini, sukarto, sumanto, sukini, demak lan liya-
liyane.
panca indriya. Sing kagolong tembung aran mawujud upamane:
1. Jenenge wong = nuraini, sukarto, sumanto, sukini, demak lan liya-
liyane.
2. Jenenge kutha = pacitan, ponorogo, jombang,
demak, lan liya-liyane.
3. Jenenge kewan = sapi, kebo, jaran, unta, gajah, lan
liya-liyane.
4. Jenenge gunung = merbabu, lawu, slamet, tugel lan
liya-liyane.
5. Jenenge barang = TV, radio, kulkas, kompor, lan
liya-liyane.
b. Tembung aran mujarad (ora maujud) yaiku tembung aran kang ora bisa
ditampa ngganggo panca indriya. Tuladha: iman, kepinteran, kabudayan, keyakinan, lan liya-liyane.
b. Tembung aran mujarad (ora maujud) yaiku tembung aran kang ora bisa
ditampa ngganggo panca indriya. Tuladha: iman, kepinteran, kabudayan, keyakinan, lan liya-liyane.
9.
Tembung Andhahan
Tembung
Andhahan utawa kata jadianya iku tembung sing wus owah saka linggane amarga kawuwuhi
imbuhan (tembung lingga kang wus dirimbag). Pangrimbage tembung lingga dadi tembung
andhahan iku kanthi muwuhake imbuhan ing ngarep, buri, utawa tengahe tembung lingga.
Kabeh imbuhan iku kalebu wujud terikat. Imbuhan basa Jawa wujude ana papat,
yaiku ater-ater, seselan, panambang, lan imbuhan bebarengan.
1.Ater-Ater
Ater-ater (awalan) iku imbuhan kang dununge ing
kiwaning tembung utawa ing ngarep tembung. Ater-ater basa Jawa yaiku ater-ater
anuswara (m-, n-, ng-, ny-), ater-ater a-, ka-, ke-, di-, sa-, pa-, pi-,
pri-, pra-, tar-, kuma-, kami-, lan kapi-.
Tuladha:
Ater-ater
anuswara
m- +
pacul macul
m- +
weling meling
n- +
tutup
nutup
n- + telat
nelat
ng- + keplak ngeplak
ng- +
kancing ngancing
ny- +
sambel nyambel
ny- +
suling nyuling
a- +
wujud awujud
a- +
teges ateges
ka- +
jupuk kajupuk
ka- +
tulis katulis
ke- +
jepit kejepit
ke- +
pidak kepidak
di-
+ baling dibalang
di-
+ wulang diwulang
sa-
+ gelas
sagelas segelas
sa-
+ dina
sadina sadina
sa-
+ wengi sawengi
pa- +
etung
paetung petung
pa- +
enget
paenget penget
pa- +
warta pawarta
pa- +
laden paladin
pi-
+ tutur pitutur
pi-
+ wales pinwales
pra- + lambang pralambang
pra- +
tandha pratandha
pri- +
kanca prikanca
pri- +
bumi pribumi
tar- +
kadhang tarkadhang
tar- +
tamtu tartamtu
kuma- + lancang
kumalancang kumlancang
kuma- + ayu
kumaayu kemayu
kami- +
tetep
kamitetep kapi
+ lare kapilare
2. Seselan
Seselan utawa sisipan yaiku imbuhan kang kadunungake ing
tengah tembung. Seselan ing basa Jawa cacahe ana papat, yaiku –um-, -in-, -er-,
-el-.
Tuladha:
Pinter + -um- puminter
kuminter
Bagus + -um-
bumagus gumagus
Cacad
+ -in- cinacad
Tulis
+ -in- tinulis
Kelip
+ -er- kerelip
krelip
Gandhul +
-er- gerandhul grandhul
Titi
+ -el- teliti
tliti
Kepyur +
-el- kelepyur klepyur
3. Panambang
Panambangutawaakhiran
(sufiks) yaikuimbuhan sing dumunungingburitembung. Panulise kudu
sumambung rapet karo tembung kang ana ing sisih kiwane (serangkai) lan ora kena
kapisah. Panambang ing basa Jawa kayata –i, -a, -e, -en, -an, -na, -ana, -ane,
lan –ake.
Tuladha:
Lara + -i
larai larani
Antem + -i
antemi
Tangi + -a
tangia
Gelem + -a
gelema
Dara + -e
darae
darane
Pacul + -e
pacule
Suduk + -en
suduken
Lemes + -an
lemesan
Lungguh + -na lungguhna
jupuk + -na
jupukna
Kandha + -ana
kandhaana kandhanana
Kanca + -ana
kancanana kancanana
Tamba + -ane
tambaane tambanana
Gebug + -ane gebugane
Kendho + -ake
kendhoake kendhokake
Utang + -ake
utangake
4. Imbuhan
Bebarengan
Imbuhan bebarengan iku imbuhan kang awujud ater-ater lan
panambang kang kawuwuhake ing tembung lingga kanthi bebarengan.
Tuladha:
Ka- +
dhisik + -an
kadhisikan
Ka- + liwat
+ -an kaliwatan
Pa- +
papring + -an
papringan
Pa- +
awu +
-an paawuan
pawon
Pa- +
uwuh + -an
pauwuhan pawuhan
m-
+ lumpat + -i
mlumpati
m-
+ buwang +
-i mbuwangi
n- +
jiwit +
-i njiwiti
n- +
tutup +
-i nutupi
ng- +
keplak +
-i ngeplaki
ng- +
lungguh +
-i nglungguhi
ny- +
suguh +
-i nyuguhi
ny- +
cukil +
-i nyukili
di- +
jupuk +
-i dijupuki
di- +
tulis +
-a ditulisa
di- +
salin +
-ana disalinana
di- +
kandha + -ana
dikandhanana
di- +
wales + -ake
diwalesake
10. Tembung Lingga
Tembung lingga utawa kata asal (kata dasar)
yaiku tembung kang isih wutuh kang durung owah saka asale utawa durung
rinaketan imbuhan apa-apa. Ana kang ngarani yen tembung lingga iku tembung kang
iseh wantah utawa isih asli jalaran tembung iku durung nate kawuwuhan apa-apa.
Tembung lingga bisa kagolongake wujud bebas.tembung lingga ana kang dumadi saka
sawanda, rong wanda, utawa telung wanda. Wanda
ikubasaIndonesianeategessuku kata.
Tuladha:
(a)
|
(b)
|
(c)
|
Gong
Bom
Las
cet
|
Pari
Pitik
Amben
wajan
|
Rekasa
Kulina
Kapiran
mustaka
|
Wanda basa Jawa bisa dibedakake dadi loro yaiku:
1. Wanda menga (terbuka) yaiku yen pungkasane wanda
awujud vocal.
2. Wanda sigeg (tertutup) yaiku yen pungkasane wanda
awujud konsonan.
Tuladha:
Rama, banting, kapisan
11. Tembung Rangkep
Tembung rangkep utawa reduplikasi basa Jawa cacahe ana
telu, yaiku dwipurwa, dwilingga, lan dwiwasana. Tembung rangkep kasebut bakal
karembug ing ngisor iki.
1. Dwipurwa
Dwipurwa iku tembung kang dumadi saka
pangrakape purwane tembung
lingga utawa pangrangkepe wanda
kawitaning tembung.
Tuladha:
Bungah
bubungah bebungah
Lara
lalara lelara
Gaman
gagaman gegaman
Resik reresik
Tenger tetenger
2. Dwilingga
Dwilingga yaiku tembung lingga kang
dirangkep. Pangrangkepe tembung
lingga iku ana kang karangkep wutuh
lan ana kang karangkep mawa
owah-owahan swara.
a. Dwilingga Wutuh
Dwilinggawutuhyaikutembunglinggakangkarangkepwutuhtanpaana
owah-owahanapa-apa. Dwilinggawutuhlumrahingaranandwilingga.
Tuladha:
Takon takon-takon
Watuk watuk-watuk
Celuk celuk-celuk
b. Dwilingga
Salin Swara
Dwilingga salin swara yaiku tembung lingga kang karangkep
mawa
owah-owahan swara. Racake kang kaowahi iku
swara ing tembung kapisan.
Tuladha:
Tokan-takon
Wotak-watuk
Celak-celuk
Ida-idu
Monas-manis
Bogas-bagus
Gelam gelem
Lora-lara
3. Dwiwasana
Dwiwasana iku tembung kang ngrangkep
wanda wekasan utawa ngrangkep
wasanane tembung.
Tuladha:
Cingak cingakngak
cingangak cengingak
Cenges
cengesnges cengenges
Cekak cekakkak
cekakakak
Cengis
cengisngis cengingis
12. Homograf
Homograf yaiku
tembung-tembung kang tulisane padha, nanging pangucapane beda, lan tegese uga
beda.
Tuladha:
1. a. Tiyang punika asring ngagem busana cemeng. cemeng = ireng
1. a. Tiyang punika asring ngagem busana cemeng. cemeng = ireng
b.
Aku yen sowan budhe arep nyuwun cemeng loro. cemeng = anak kucing
2. a. Yen duwe meri kudu dikandhangake. meri = anak bebek
2. a. Yen duwe meri kudu dikandhangake. meri = anak bebek
b.
Kowe ora perlu meri karo adhimu. meri = ewa, iri
13. TembungTanggap
Tembung tanggap yaiku tembung
lingga kang oleh ater-ater tripurusa (dak, ko, di). -in-, utawa ater-ater ka-.
Tuladha:
a. dak- + pilih = dakpilih
a. dak- + pilih = dakpilih
b. ko- + gawa = kogawa
c. di- + garis = digaris
d. ka- + jaluk = kajaluk
e. tuku + -in- = tinuku
Tembung tanggap iku kaperang ana
5, yaiku:
1. Tembung
tanggap utama purusa. Dene tembung iki diperang dadi 3:
a. Tanggap utama purusa kriya wantah yaiku tembung lingga kang oleh ater-ater
"dak-".
a. Tanggap utama purusa kriya wantah yaiku tembung lingga kang oleh ater-ater
"dak-".
Tuladha: dakjupuk, dakjiwit, dakgeret, lsp
b. Tanggap purusa i-kriya yaiku tembung lingga kang oleh ater-ater "dak-" lan
panambang "-i".
b. Tanggap purusa i-kriya yaiku tembung lingga kang oleh ater-ater "dak-" lan
panambang "-i".
Tuladha: dakcepaki, dakresiki, dakedusi, lsp
c. Tanggap purusa ke-kriya yaiku tembung lingga kang oleh ater-ater "dak-" lan
panambang "-ake".
c. Tanggap purusa ke-kriya yaiku tembung lingga kang oleh ater-ater "dak-" lan
panambang "-ake".
Tuladha: dakpikirake, dakwenehake, daksilihake, lsp
2. Tembung tanggap madyama purusa. Dene tembung iki kaperang 3:
a. Tanggap madyama purusa kriya wantah yaiku tembung lingga kang oleh
ater-ater "ko-".
2. Tembung tanggap madyama purusa. Dene tembung iki kaperang 3:
a. Tanggap madyama purusa kriya wantah yaiku tembung lingga kang oleh
ater-ater "ko-".
Tuladha: kogawe, kocokot, kocukur, lsp
b. Tanggap madyama purusa i-kriya yaiku tembung lingga kang oleh ater-ater
"ko-" lan panambang "-i".
b. Tanggap madyama purusa i-kriya yaiku tembung lingga kang oleh ater-ater
"ko-" lan panambang "-i".
Tuladha: korewangi, kopetani, kotumpuki, lsp
c. Tanggap madyama purusa ke-kriya yaiku tembung lingga kang oleh ater-ater
"ko-" lan panambang "ake / ke".
c. Tanggap madyama purusa ke-kriya yaiku tembung lingga kang oleh ater-ater
"ko-" lan panambang "ake / ke".
Tuladha: kopilihake, kotandhingake, kojembarake, lsp
3. Tembung tanggap pratama purusa. Dene tembung iki kaperang ana 3:
a. Tanggap pratama purusa kriya wantah yaiku tembung lingga kang oleh
ater-ater "di-".
3. Tembung tanggap pratama purusa. Dene tembung iki kaperang ana 3:
a. Tanggap pratama purusa kriya wantah yaiku tembung lingga kang oleh
ater-ater "di-".
Tuladha: dithuthuk, dikerok, disaut, lsp
b. Tanggap
pratama purusa i-kriya yaiku tembung lingga kang oleh ater-ater
"di-" lan panambang "-i".
"di-" lan panambang "-i".
Tuladha: dikemuli, ditutupi, lsp
c. Tanggap
pratama purusa ke-kriya yaiku tembung lingga kang oleh ater-ater
"di-" lan panambang "-ake / ke".
"di-" lan panambang "-ake / ke".
Tuladha: digolekake, dicilikake, didhuwurake, lsp
4. Tembung
tanggap na.
Tembung tanggap na yaiku tembung
lingga kang oleh seselan "-in_.
Tuladha: tinata, binabar, rinangkul, lsp
5. Tembung tanggap ka.
5. Tembung tanggap ka.
Tembung tanggap ka yaiku tembung lingga kang oleh
ater-ater "ka-" kang
nduweni teges "dijarak".
nduweni teges "dijarak".
Tuladha: kapilih, kajupuk, katulis, lsp
14. Homonim
Homonim yaiku
tembung-tembung kang padha pangucapane lan padha panulisane, nanging beda
tegese sebab asale tembung kang beda.
Tuladha:
- Kula rade pandung panjenengan punika sinten?
(pangling)
- Rehning punika kathah pandung, mila kedah
ngantos-atos. (maling)
- Mengko yen ibu duka kepriye, mbak? (nesu)
- Bocah ditakoni kok mung duka bae, sebel aku!
(embuh)
15. Tembung KeretaBasa
Tembung keretabasa yaiku tembung sing diudhari utawa dipirit, nanging dadi mathuk
karo kekarepane. Keretabasa uga diarani jarwo dhosok utawa tembung thuk-thuk mathuk.
Tuladha:
- simah : isining omah
- tebu : antepe kalbu
- krikil : keri ing sikil
- gusti : baguse ati
16. Tembung
Kosok Balen (antonim)
Tembung kosok balen yaiku tembung
kang duweni teges walikan karo tembung liyane, tembung-tembung kang kalebu
antonim iku antarane: padhang-peteng, bungah-susah, gedhe-cilik, beja-cilaka,
kasar-alus, lan sapiturute.
Tuladha:
- Bab sugih mlarat iku sejatine jatahe
dhewe-dhewe.
- Kali ing Kalimantan kuwi tiga rendheng banyune
ajeg gedhe.
17. TembungKatrangan
Tembungkatranganyaikutembungkangmratelakakekatranganmarangtembungkriya,
utawasaliyanetembungaran.Amarga yen nerangake tembung aran banjur dadi tembung
kaanan.
Tuladha:
- Aisyah kerep nangis.
- Ega durung nyapu latar.
- Teronge Yu Warni isih akeh.
- Agus mrenene arang-arang.
18. Tembung
tetenger
Tembung tetenger yaiku
sakabehing tembung kang dienggo nyandhangi tembung aran, panganggone ana ing
sangarepe tembung aran lan ora ana teges apa-apa. Tembung tetenger umpamane:
si, sang, para, pun, ponang.
Panganggone ukara ing ngisor
iki:
- Ponang jabang bayi tuhu pekik ing warni.
- Para punggawa padha cancut tali wanda.
- Sang prabu nembe duka.
- Si suta kae pancen sregep.
19. Tembung
Entar
Entar tegese silih utawa ampil. Tembung entar yaiku tembung-tembung sing duweni teges ora salugune
utawa ora sabenere (Ind: kiasan utawa ungkapan). Umpamane tembung “landhep
dhengkul” iku ora tinemu ing nalar yen tegese lugu. Jalaran sing lumrah landhep
iku gegaman. Dadi sing karepake dhengkul mau nyilih tembung liya (landhep) kang
banjur ditegesi sarana kiasan yaiku bodho banget.
Tuladha:
Atine momot = sabar banget
Peteng pikire = susah
Padhang langite = seneng banget
Mateng rembuge = kedadeyan rembuge
20. Dasanama
Dasanama iku saka
tembung “dasa” karo “nama”. Dasa tegese sepuluh, dene nama tegese nama utawa
aran. Dasanama tegese jeneng nganti sepuluh cacahe, sanajan kurang saka sepuluh
uga diarani dasanama.
Tuladha:
Kethek = wanara, rewanda, kapi, juris, palwaga, wre,
pragosa
Banyu = warih, her, tirta, we, ranu
Ilang = nir, musna, sirna, mendra
Geni = agni, brama, latu, pawaka, dahana
Buta = reseksa, danawa, danuja, ditya, asura, diyu,
kelana, wil
Kalah = kasor, kawon, kaseser, kalindhih, katitih
Tidak ada komentar:
Posting Komentar